ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ : ਪਰਦੇ :: ਲੇਖਕ : ਰਾਮਪਾਲ

ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ — 1979. 
ਸੁਚਿੰਤਰਨ ਪ੍ਰਕਸ਼ਨ , ਦਿੱਲੀ।


ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਅਨੁਵਾਦ-ਉਦਾਸੀ (1976-79) ਦੀ ਪ੍ਰਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀ ਕਹਾਣੀ 'ਪਰਦੇ' ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲੇ 'ਵਿਗਾਸ' ਨੇ ਛਾਪਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਕਸ, ਆਰਸੀ, ਜਾਗ੍ਰਤੀ, ਜੱਗਬਾਣੀ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ। ਤੇ 1979 ਵਿਚ ਸੁਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਲੀ  ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਕਾਪੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਹੜੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਆਈ ਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ...ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇਗੀ—ਅਨੁਵਾਦਕ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ।

ਤਤਕਰਾ :

ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ : ਰਾਮਪਾਲ 

ਅਜਨਬੀ ; ਬਾਗ਼ੀ : ਥਕਾਵਟ ; ਪੱਥਰ ਦੇ ਬੰਦੇ : ਡੂੰਘਾਈ : ਪਰਦੇ : ਬਹੁਰੂਪੀਆ ; ਬਦਲਾ : ਕਿਆ ਨੇੜੇ, ਕਿਆ ਦੂਰ।

ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ : ਰਾਮਪਾਲ

  ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ






ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਗਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਕਿਹੜਾ ਮੋੜ ਆ ਜਾਵੇ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। 

ਐਚ.ਜੀ. ਵੈਲਜ਼ ਦੇ ਅਖਾਣ ਮੁਤਾਬਕ 'ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੋਸਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੈ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ, ਪਿਤਾ ਵੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀ।'
ਅੱਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਦਿਲ ਛੋਟੇ। ਅਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਪੱਖੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਰੂਹਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੌਣੇ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ।
ਪਰ ਰੱਬ ਨੇ ਦੇਵੇਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਆਦਮੀ ਅੰਦਰ ਭਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ 'ਮਾਇਆਵਾਦੀ' ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਕੂਨ (ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ) ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਜਾਂ ਆਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੇਲ ਨਹੀਂ।
ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਜੇਲ੍ਹਰ, ਕਲਮ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧੁਰੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹਨਾਂ ਦਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਧੜਕਣਾ ਸੁਣੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ-ਪਰਖਣ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ...ਤੇ ਉਹ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਬੇੜੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਬੇਰਹਿਮ-ਸਲਾਖ਼ਾਂ, ਠੰਢੇ-ਪੱਥਰ ਤੇ ਉਚੀਆਂ-ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਹ ਮੰਗ ਮੰਗ ਕੇ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ-ਉਡਾਰੀ ਨੂੰ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਇਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੈਰ ਜ਼ਰੂਰ ਥਿੜਕਿਆ ਸੀ ਜੀਹਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਕਰਮ ਦੇ ਕੈਦੀ ਸਨ—ਜਨਮ ਦੇ ਨਹੀਂ। ਰਾਤ ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਫੇਰ ਉਡ ਕੇ ਟੋਢੀਆਂ-ਮੇਢੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ, ਵਾਹਣਾ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਖੂਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸੇ ਨਵੀਆਂ ਉਗੀਆਂ ਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ, ਫੇਰ ਢਾਰੀ ਤੇ ਮਾੜੀ 'ਤੇ ਜਾ ਅੱਪੜਦੀ। ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੋਵੇਂ ਵੇਖੇ ਸਨ। ਕਮੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਇਕ ਮੁਕੰਮਲ ਕਹਾਣੀ ਸੀ, ਪਰ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਨਾ ਸੁਣਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਥੱਪਥੱਪਾਉਂਦਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਹੱਥ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਨੂੰ ਥੱਪਥੱਪਾਉਂਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਬੇਰਹਿਮ ਜ਼ਾਲਮ ਹਤਿਆਰੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਠੁਕਰਾਏ ਹੋਏ ਮੁਜਰਮਾਂ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰੋਧ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ—ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਛਲ-ਛਲ ਕਰਕੇ ਸਾਵਣ-ਭਾਦੋਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਟੁੱਟੇ-ਫੁੱਟੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਗੜੇ-ਤਿਗੜੇ ਫਿਕਰਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਹ ਵਾਕਿਆਤ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁਲਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਹੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨੇ ਕਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢੇ ਸਨ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਕਦੋਂ ਦਾ ਲੋਚਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਕਦੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਵਾੜ ਪਹਿਲੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਸਮਾਜ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਹੱਕ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿੰਦੀ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਹੁੰਦੀ। ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਕਲੰਕ ਨਹੀਂ ਚੰਦਨ ਦਾ ਟਿੱਕਾ ਹੁੰਦਾ। ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਤਵੰਤੇ ਮੁਹਾਜ਼ ਉਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੋੜਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਉਤੇ ਅਨੋਖੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ।
ਪਰ ਸਮੇਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਮੋਹਲਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕੀ ਛੁਪੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਪਰਖ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਂਗਲੀ ਚੁੱਕੀ, ਕਿਸੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਤਿਊੜੀ ਪਾ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਅੱਖਾਂ ਲਾਲ ਕਰ ਲਈਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੀਭ ਨਾਲ ਦੁਤਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹਰੇਕ ਕੋਲ ਗਏ, ਮਿੰਨਤ ਕੀਤੀ, ਮੈਨੂੰ ਸੁਣੋ, ਮੈਨੂੰ ਵੇਖੋ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣੋ ਤੇ ਜਦੋਂ ਹਰ ਪਾਸਿਉਂ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਤੇ ਝੰਜਲਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਂਗਲ ਚੁਕਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਉਂਗਲ ਵੱਢੀ, ਤਿਊੜੀ ਵਾਲਾ ਮੱਥਾ ਭੰਨਿਆਂ, ਕਰੋਧੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਹਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਤੇ ਉਦਾਸ ਮਨ ਤੇ ਥੱਕੇ ਪੈਰਾਂ, ਰੋਂਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਕੁਰਲਾਂਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਨਾਲ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸਿਉਂ ਕੇ ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਅੰਦਰ ਆ ਅੱਪੜੇ। ਤਾਂ ਕਿ ਬਰਬਾਦ ਬਸਤੀ ਆਬਾਦ ਕਰ ਸਕਣ। ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਅਚੰਭਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਜਿਹਦੇ ਕੋਲ ਗਾਲੀ-ਗੋਲੀ, ਧੀਂਗਾ ਮੁਸ਼ਟੀ, ਠੁੱਡਾ-ਡੰਡਾ ਤੇ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਗੱਲ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਠਿਠਕ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਇਹ ਪਿਆਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਚੰਭਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗੇ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ, ਸੁਪਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀ? ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਸਨ ਉਹ ਪਰਾਏ ਹੋ ਗਏ, ਇਹ ਪਰਾਇਆ ਆਪਣਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦੈ...!
ਪਰ ਜਦੋਂ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸੂਰਜ ਉਸ ਜੇਲ੍ਹਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਡੂੰਘਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਚਮਕਦੀ  ਹੀ ਰਹੀ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਦ ਘੁਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਦਿਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੋਮ ਬਣਾ ਗਿਆ। ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗ ਪਈ। ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹਾਕਮ ਤੇ ਮਹਿਕੂਮ ਜੇਲ੍ਹਰ ਤੇ ਕੈਦੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਗਡਮਡ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਰੂਪ ਮੇਰੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ।
        —ਰਾਮਪਾਲ

ਅਜਨਬੀ :

   

ਕਲਰਕ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਦਸਖ਼ਤਾਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ। ਮੈਂ ਓਪਰੀ ਜਿਹੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਚਿੱਠੀਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਅਜਨਬੀ ਸਾਂ। ਕੇਵਲ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ 'ਮਾਈ ਡੀਅਰ' ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹਿਤੂ। ਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਿਫ, ਆਦਤ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ। ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਵੱਢੀ ਦੂਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕੌਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰਖਦਾ ਹੈ। 
ਕਲਰਕ ਨੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕੇ। ਕਠਪੁਤਲੀ ਵਾਂਗ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਚਪੜਾਸੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਜਨਾਬ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਪੇਸ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ।”
“ਹੂੰ” ਮੈਂ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਅੰੜੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਈਆਂ, ਪੂਰੀ ਬਾਂਹ ਸਲਾਮ ਲਈ ਉਪਰ ਉਠੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ, “ਜਨਾਬ ਸੱਤ ਦਿਨ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ, ਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਐ।”
ਅਰਦਲੀ ਨੇ ਅਰਜ਼ੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਪਲ ਉਸ ਵਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ—
'ਮਨਜ਼ੂਰ।'
ਇਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਤੇ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ ਉਸ ਦੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਜਿਸ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ ਉੱਥੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੇਆਸ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਮਾਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਅਫ਼ਸਰ ਛੁੱਟੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦਾ ਏ, ਹਰ ਥਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਹੈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਜੂਬਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਅਫ਼ਸਰ ਮਾਤਹਿਤ ਦਾ ਕੰਮ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ : ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਪਤਨੀ, ਭਰਾ, ਬਾਪ ਬੇਟਾ। ਪਰ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਵਿਭਾਗੀ ਨਹੀਂ। ਬਿਮਰੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ, ਸਰਕਾਰੀ ਨਹੀਂ।
ਪਰ ਮੈਂ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਇਸ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਚਾਚੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਹੇਲਪੁਣਾ ਸੀ। ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਕੀ ਬਾਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਇਹ ਸਿਪਾਹੀ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਬੈਠਿਆਂ ਜਾਗ ਕੇ ਕੱਟੀਆਂ। ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ, ਜੋ ਉਦੋਂ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਸਾਂ। ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਸੌਂਦਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ, ਉਹ ਮਾਤਹਿਤ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਛਦਾ, “ਚਾਚੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਾਂ?”
ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇਡ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਤੇ ਬੋਦੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਡੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੱਟੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਕਾਇਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੁਣ ਅਜਨਬੀ ਸਾਂ।
ਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਲਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਬੇਅਰਥ। ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਰਾਹ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੂਰ ਚਲ ਕੇ ਵਿੱਛੜ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਇਕੋ ਟਹਿਣੀ ਤੋਂ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਗਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸੱਤਾਂ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋ. ਸੋਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਨਸਲ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਤੇ ਜਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਕੋਨੇ ਵਿਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲ ਵਿਚ ਚੂੰਢੀ ਜਿਹੀ ਭਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਓਪਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਪਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਿ ਬੰਦਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਵੈ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਗਟ ਅਤੇ ਅਪਰਗਟ ਦੇ ਭੇਦ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਰੰਗਮੰਚ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਜ਼ੋਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ। ਇਕ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਵਾਲੇ ਗਰੈਜੂਏਟ ਲਈ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣਨਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਟਾਰ ਲਗਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਦਤਾਂ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰਟ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਦੇ ਸੈਂਡਲ ਨਾਲ ਮਸਲ ਕੇ ਕਿਹਾ..:
“ਇਹ ਭੈੜੀ ਆਦਤ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿਖ ਆਏ ਓ?” ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ? ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਕਿਹਾ—
“ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਵਾਂਗਾ।”
“ਪੱਕਾ?”
“ਪੱਕਾ।”
ਪਰ ਵਾਅਦੇ ਕਿਹੜਾ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1945 ਈ. ਵਿਚ ਜੰਗ ਖਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਾਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਬਦਲਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫੂਕ ਕੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਲਾਚਾਰ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਇਨਸਾਨ ਬੜੀਆਂ ਘਟੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹੋਛੇ ਹਥਿਆਰਾਂ 'ਤੇ ਉਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਏਨਾ ਖ਼ੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਦਿਲ ਭਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਇਨਸਾਨ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ 'ਤੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਸ਼ੌਕ ਬਣਦੇ ਨੇ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿਗੜਦੀਆਂ ਨੇ। ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ।
ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਸਿਵਲ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਦਿਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫੱਟੜ ਸੀ। ਮਹਿਕਮਾ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੁੱਖ ਸੀ। ਬੁਝੇ-ਬੁਝੇ, ਦੱਬੇ-ਦੱਬੇ ਅਰਮਾਨ, ਮੱਥੇ ਤੇ ਕਲੰਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ। ਇਉਂ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਹੋਵਾਂ। ਬੀਮਾਰ ਆਦਮੀ ਦਵਾਈ ਭਾਲਦਾ ਹੈ, ਗ਼ਮ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਤਸੱਲੀ।
ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁੱਖ ਭਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆ ਤਾਂ ਦਿਲ ਦੀ ਚੀਸ ਮਿਟਾਣ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆ। ਕਲਮ ਸੰਭਾਲੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ। ਕੁਝ ਐਸੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ ਜੋ ਇਸ ਰਾਹ ਦੇ ਰਾਹੀ ਸਨ। ਗੱਲ ਕੀ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਉਭਰਦਾ ਗਿਆ।
ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅਕਤੀ ਬੁਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੋਈ ਮਿਸਿਜ਼ ਵਰਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਨੇ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭਾਵੇਂ ਮਮਤਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਧਨ ਦਾ ਵਾਧੂ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿਰਫ ਫੈਸ਼ਨ ਹੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸੋਚਿਆ, ਹੋਵੇਗੀ ਕੋਈ। ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹੀ।
ਮੇਰੇ ਇਕ ਜਾਣਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ—
“ਇਹ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਮਿਸੇਜ਼ ਯੂ. ਵਰਮਾ।”
ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਹੈਨ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਤੇ ਫਿਲਮਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਐਸ. ਸ਼ਰਮਾ।” ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸਨ ਚੁਤਾਲੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਤਰ ਵਿਚ 25 ਸਾਲ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮਾਨਾ ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲਈ ਐਨਕ ਉਤਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਫ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਤੂਫ਼ਾਨ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਡਰਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਝਿਜਕ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਤ੍ਰਬਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਸੰਭਲੇ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ...:
“ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ।” ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਗ਼ਮ! ਪਰ ਇਸ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹਾਲਾਤ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾ ਲਈ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਭੈੜੀ ਆਦਤ ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿਖ ਲਈ ਹੈ। ਭਲਾ ਅਜਨਬੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ 'ਤੇ ਕਿਉਂ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਵਾਅਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੱਚੇ ਪੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿਰਫ ਵਕਤਾ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ਰੋਤਾ। ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਉਹ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਦੁਤੀ। ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦੇ, ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦੀ ਆਸ, ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਨਸੀਹਤ। ਮੇਰੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਉਧਾਰ ਲੈ ਲਏ। ਆਖਰ ਮੈਂ ਸੀ ਕੌਣ? ਬੁਲਾਏ ਹੋਏ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ।
ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਦਾਇਗੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ। ਮਿਸਿਜ਼ ਵਰਮਾ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਦਿਲ ਖਿੱਚਵੀਂ ਮੁਸਕਾਣ ਸੀ। ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ! ਇਹ ਸੈਮੀਨਾਰ ਬਹੁਤ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮੋਟੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਫਲ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਚਾਹ ਦੀ ਪਿਆਲੀ ਫੜੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਿਸਿਜ਼ ਵਰਮਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਮੁਸਕਾਨ ਇਕਦਮ ਬੁਝ ਕਿਉਂ ਗਈ। ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ...:
“ਤੁਹਾਡੇ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਨੇ, ਸੁਰੇਸ਼?”
ਮੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਪਿਆ ਏ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਆਪਣਿਆ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਸੁਆਦ ਜਿਹਾ ਆਉਂਦਾ ਏ, ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਘਟਨਾ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ, ਇਕ ਦਮ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਉਲਝ ਜਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਉਣ ਦੇ ਇਸ ਢੰਗ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਪਰ ਇਕ ਦਮ ਆਪਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਹੁਣ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਲਸ਼ ਦੀ ਤਹਿ ਖੁਰਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਅਸਲੀ ਵਿਚੋਂ ਨਕਲੀ ਘਟਾ ਦਿਓ ਤਾਂ ਭਿਆਨਕ ਜਿਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਟਪਕ ਪੈਂਦੀ ਏ। ਇਸ ਵਿਚ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਕੌੜਾਪਨ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੀ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੀ ਤਲਖੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਮੈਂ ਸੰਭਲ ਕੇ ਕਿਹਾ—
“ਮੇਰੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ।” ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਤਿੱਖਾਪਣ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ, “ਵੈਸੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ, ਮੈਂ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਮੌਕਾ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਭਾਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਪਛਤਾਉਂਦਾ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਆਖਰ ਹੱਡ-ਮਾਸ ਦਾ ਇਕ ਪੁਤਲਾ ਹੀ ਹਾਂ। ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਜਾਨਵਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੂਨਖਾਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।” ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੇ ਲੈਂਦੇ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਨਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਸੋਚਿਆਂ ਕਿ ਏਨੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਨਵੀਂ ਵਾਕਫੀਅਤ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਉਧਾਰ ਲਾਹੁਣ ਤੇ ਤੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਹਲੂਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ।”
ਮਿਸਿਜ਼ ਵਰਮਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਜਿਹਾ ਛਾ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਦੌੜਿਆ ਹੋਇਆ ਮੁਜਰਿਮ ਅਚਾਨਕ ਫੜਿਆ ਜਾਵੇ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਮੁਸਕਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇ।” ਤੇ ਫੇਰ ਗੱਲ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਕੁਮਾਰ ਕਿੱਥੇ ਐ?” ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਇਆ ਕਹਿ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ, ਜੇ ਬਦਲਿਆ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅੱਜ ਭਰੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ, “ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ?” ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਜਨਬੀ ਰਹੀਏ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਪੁਨਰ ਵਾਕਫੀਅਤ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਦਾਗ ਲਾ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਕੁਮਾਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਉਸਦੇ ਸਵਾਲ ਵਿਚ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਅਜੀਬ ਦੋਸਤ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲੰਗੋਟੀਆ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਇਕ ਕੜੀ। ਕਿੰਨਾ ਇਤਬਾਰ ਸੀ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਉੱਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਇਸ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿਜੀ ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਵੀ ਛਿਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਰੁਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਜਜ਼ਬਾ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਜਜ਼ਬੇ ਅਧੀਨ ਉਹ ਇਸ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਸਫਲ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਖਿਡੌਣਾ ਵਿਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖਰੀਦ ਲਵਾਂ।
ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਕੀ ਸ਼ਾਨ ਸੀ ਉਸਦੀ! ਚੰਗਾ ਵੱਡਾ ਠੇਕੇਦਾਰ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਠੇਕਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਟੈਂਡਰ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਰੇਟ ਵਾਜਬੀ ਸਨ। ਮਾਲ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਰੱਬ ਜਾਣਾ ਏ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸੇ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਕਦੀ ਵੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਲਈ ਗਲਤ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਹਾਂ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਹਰ ਰੰਗ ਵਿਚ ਅਜਨਬੀਪਨ ਸੀ। ਕੁਮਾਰ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਦੋ ਪਾਤਰ ਸਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਤੋਤੇ ਵਾਂਗ ਰਟੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਮੇਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹੋਵਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੋ ਦੋਸਤ ਏਨੀ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਪਾ ਕੇ ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵੇਖ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਏਨੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਆਪਦਾ ਰਵੱਈਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਢਲ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਅਮਲਾ ਵੀ ਢੈ-ਢੇਰੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹੱਥਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਆਵੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਤਾਕਤ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੀ ਮਿਆਨ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਸਤ ਸੀ। ਪਰ ਫਾਰੂਨ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨਾ ਕਦੀ ਮੂਸਾ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਪੈ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਫਰਸ਼ ਤਕ ਝੁਕ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਸਰ, ਏਧਰ ਤਸ਼ਰੀਫ਼ ਲੈ ਆਓ।” ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਮਾਰ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿੰਨਾ ਵੱਖਰਾ। ਉਹ ਜੋ ਸਦਾ ਧੌਲ-ਧੱਫੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਸਮੇਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਅਜਨਬੀਪਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਸਰਾਸਰ ਬਨਾਵਟ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜੋ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿਪਟ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਅੱਜ ਢਿੱਲਾ ਢਿੱਲਾ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਪੁਜਾ ਸਾਂ।
“ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਪੀਓਗੇ, ਸਰ?” ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਦੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, “ਗਰਮ ਜਾਂ ਠੰਡਾ?” ਕੁਮਾਰ ਗਰਮ ਸੀ ਤੇ ਸਰ ਠੰਡਾ। ਕੁਮਾਰ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਬੁਰਾ ਮਨਾਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਹਰ ਅਫ਼ਸਰ 'ਸਰ' ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਸਦਾ ਨੌਕਰ। ਵਪਾਰ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਖੇਤਰ ਨੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲਿਆਉਣਾ ਗ਼ਲਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਕਸੂਰ ਮੇਰਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਤਕ ਉਸਨੂੰ ਕੁਮਾਰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਵੀ ਭਿੰਨ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਘੰਟੀ ਵਜਾਈ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਅਰਦਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪਿਆਸ ਤਾਂ ਲੱਗੀ ਹੋਏਗੀ ਸਰ?”
ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੁਮਾਰ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਨਿਕੰਮੇ ਤੇ ਫਜ਼ੂਲ ਮਾਲ ਨੂੰ ਪਾਸ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਰ ਖਾਲੀ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਇਕੱਠੇ ਬਿਤਾਏ ਨੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਮਾਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗ਼ਲਾਸ ਨਹੀਂ ਪਿਲਾ ਸਕਦਾ। ਅੱਜ ਇਹ ਉਲਟੀ ਗੰਗਾ ਕਿਵੇਂ ਵਗ ਰਹੀ ਹੈ? ਪਰ ਹਾਲਾਤ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਲਟ ਪਲਟ ਕੇ ਰਖ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਫ਼ਸਰ ਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਜਨਬੀਪਣ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਤੇ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ ਨੇ ਜਿਤਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰੁਖੇਪਣ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਉਸਦੇ ਵਾਕਿਫ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਦੋਸਤ ਹੈ?” ਤਾਂ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ? ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਬੇਗਾਨਾ ਏ, ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗਾ।”
ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਮੇਰਾ ਮਨ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ ਪਰ ਦਿਲ ਬੇਚੈਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਨਾਸ਼ਮਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਆਖ਼ਰ ਜੋ ਅੱਜ ਹੈ ਉਹ ਕਲ੍ਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਸ਼ਾਇਦ ਕੇਵਲ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਸਦੀਵੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪ ਅੱਜ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਲ੍ਹ ਸਾਂ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕਲ੍ਹ, ਮੇਰੇ ਅੱਜ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਸ ਭਰਪੂਰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ। ਆਦਮੀ ਇਕ ਐਸਾ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਜੋ ਲਕੀਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਕੀਰ ਨਾਲ ਜਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤਿਕੋਨ, ਕੋਨ, ਆਇਤ, ਦਾਇਰਾ,ਵਰਗ ਆਦਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਹੋ ਹਾਲਤ ਦੂਜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਿਸ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਰਗੀ ਇਮਾਰਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਅਹੁਦੇ ਨਾਲ ਹੈ, ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਦਮ ਦਾ ਦਮ ਤੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਵੀਹ ਕਮਰੇ। ਮੇਰੇ ਮਾਤਹਿਤ ਦੇ ਛੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਇਕ ਕਮਰਾ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਤੈਰਦੀ ਹੈ, ਬੰਦਰਗਾਹ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਸੱਜਣ ਆਏ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਗਏ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਸਾਰਾ ਘਰ ਬਦਲਿਆ ਬਦਲਿਆ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਕਦੀ ਇੱਥੇ ਰਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਨੇ। ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਸੌਂਦੇ ਓ, ਮੇਰਾ ਸਟੋਰ ਸੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਸੌਂਦੇ ਸਨ।' ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, ਸਿਰਫ ਆਦਮੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ, ਮਕਾਨ ਵੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਮਕਾਨ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਪਛਾਣੇ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਫੇਰ ਕਦੀ ਆਵਾਂ ਤਾਂ ਹਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖਿੜਕੀ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਖਾਂ, ਜੋ ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕਿੰਨੇ ਨੇੜੇ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਹਰ ਕੋਨਾ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਗਿਣਿਆ ਮਿਥਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਕੋਨਾ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਾਂ ਤੇ ਵੇਸ਼ਵਾ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਗਾਹਕ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤੁਹਾਡੀ ਜੁਆਨੀ ਤੁਹਾਡੇ ਬੁਢਾਪੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਐਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਅਧੇੜ ਉਮਰ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਝਾਕਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਸਨ। ਅੰਤਰ ਕਰਣ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਰਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਸ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਉੱਥੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ—
“ਪਰਦੇਸੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਏਂ? ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਏਂ?” ਮੈਂ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ। ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਇਆ ਕਿ ਕਹਿ ਦੇਵਾਂ ਜ਼ਰਾ ਮੈਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਝਾੜ ਲੈਣ ਦਿਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋਣਗੇ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਬੁੱਝ ਗਈਆਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ ਬਣੀਆ ਹੋਈਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ਠੱਠਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਜਦੋਂ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਉਜਾੜ ਬੀਆਬਾਨ ਸੀ। ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੌਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਏ? ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸੋਲਾਂ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਕੁਵਾਰੀਆਂ ਅੱਜ ਆਪਦੇ ਨੰਨ੍ਹੇ ਮੁੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾਈ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਲੁਕੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਨੇ। ਫੇਰ ਇਉਂ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਚੰਚਲ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਵਾਨ ਲੋਕ ਜਿਹਨਾਂ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਔਰਤ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਨਸਲ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨੇ। ਨੀਤੀ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਤੈਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਯਾਦ ਰਖਣਗੇ। ਇਹ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਕਿ ਹਰ ਪਲ ਬਾਅਦ ਆਦਮੀ ਬੀਤੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਹਨੇਰਾ ਹੈ।'
ਮੈਂ ਝੰਜਲਾ ਕੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਖਿੱਚੇ ਤਾਂ ਗੰਜ ਤੋਂ ਪਿਛਾਂਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਧੌਲੇ ਮੇਰੇ ਨੌਹਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਗਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਨੇ ਸਫ਼ੈਦ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਸਿਆਹ ਕਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘੁੰਗਰਾਲੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਮੁਹਰਾ ਅਜਨਬੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ...ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆ ਹੋਈਆਂ ਪੱਥਰ ਦਿਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿੰਗੀਆਂ-ਟੇਢੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਯਾਦ ਰੱਖਦੀਆਂ?
ਅੱਜ ਮੈਂ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਬੈਠਾ ਹਾਂ। ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਅਜਨਬੀ। ਕੋਈ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ, ਮਾਤਹਿਤ ਨੇ। ਤੇ ਮਾਤਹਿਤ ਹਮਦਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਨੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਸਭ ਨੇ ਬੁਰਕੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਨੇ। ਮੰਗੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ, ਦੋਸਤੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਜਨਬੀਪਨ ਹੈ, ਬੇਗਾਨਾਪਨ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਬਾਪ ਤੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇਕ ਸਰੀਰਕ ਘਟਨਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਇਕ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਅਮਲ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਹਰ ਆਦਮੀ ਮੈਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਦੂਜੇ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਹਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ। ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਰ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਬੇਗਾਨਾ ਹੈ, ਜੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਅਜਨਬੀ ਸਮਝਣ ਤਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਏ ਤੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਅਜਨਬੀ ਹੈ।
   --- --- ---

ਬਾਗ਼ੀ :

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਗੱਲ ਇੰਜ ਸੀ :
ਅਕਤੂਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਤੇ ਸਮਾਂ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਰੁੱਤ ਤੇ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਸਿਆਲ, ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਗਲ਼ ਲੱਗ ਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲਈ ਲੈਕਚਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇਸ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਗੁੰਮਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ—
'ਹਾਏ ਪਾਪਾ !'' ਆਵਾਜ਼ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਨਿਗਾਹ ਉੱਚੀ ਕੀਤੀ। ਮੇਰਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ, ਜਿਹੜਾ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਘਰ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਇਹ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਮਿਲਣ ਢੰਗ ਸੀ। ਪਰਣਾਮ, ਪੈਰੀ-ਪੈਣਾ ਤੇ ਨਮਸਕਾਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ 'ਹਾਏ' ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਲਈ ਨਵਾਂ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਬੇਪਛਾਣ ਸੀ—ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਣਹੋਣੀ ਲੱਗਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਹੈ ਸੱਚੀ ਕਿ ਇਸ ਹੁਲੀਏ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ। ਉਸਨੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ ਵਧਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਮੁੱਛਾ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਢਿਲਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਠੋਡੀ ਉੱਤੇ ਮਾਸਾ ਕੁ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੇਠ ਪਤਲੂਨ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉੱਤੇ ਕੁੜਤਾ, ਕੁੜਤੇ ਉੱਤੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀ ਵਾਸਕਟ ਤੇ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਫੈਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਾਲਾ ਜਿਹੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
'ਓ-ਅ ਤੂੰ ਏਂ !'' ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਾ 'ਜੁਗ-ਜੁਗ ਜੀਵੇਂ' ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛ ਸਕਿਆ, 'ਕਾਕਾ ਕਦੋਂ ਆਇਆ ਏਂ, ਕੀ ਹਾਲ ਏ?' ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਇਹਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਕੁਰਸੀ ਖਿਸਕਾਈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਮੌਜ਼ ਨਾਲ ਲੱਤਾਂ ਪਸਾਰ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਪਤਲੂਨ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮਰੋੜਿਆ-ਮਸਲਿਆ ਸਿਗਰੇਟ ਕੱਢਿਆ। ਮੇਰੇ ਲਾਈਟਰ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਨਿੱਕੀ ਲਾਟ ਮੇਰੇ ਅੱਧ ਬੁਝੇ ਸਿਗਾਰ ਵਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਰਕਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦੰਦ ਜੁੜ ਗਏ, ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਾਪਰੀ।
ਤੇ ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਸੌਂ ਨਾ ਸਕਿਆ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕੁਢੱਬੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੇ ਅਜੀਬ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਦਾ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਆਈ ਗਿਆ। ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ-ਜੁਲਦੀ ਲੱਗੀ। ਸਾਡੇ ਜੱਦੀ ਪੁਸ਼ਤੀ ਮਕਾਨ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵੀ ਹੋਠਾਂ ਦਿਆਂ ਕੋਨਿਆਂ ਤਕ ਸਨ ਤੇ ਠੋਡੀ ਉੱਤੇ ਮਾਸਾ ਕੁ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਵਾਸਕਟ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਉਤਲੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾਈ ਹੋਈ ਘੜੀ ਦੀ ਮੋਟੀ ਸਾਰੀ ਜੰਜ਼ੀਰੀ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਓਵੇਂ ਹੀ ਲਮਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ। ਪਰ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਤਾਂ ਇਕ ਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੈਮਰੇ ਅਜੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਹੀ ਬਣੇ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਅੱਜ...
ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਬਚਪਨ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਉੱਤੇ ਪੁਲਾਥੀ ਮਾਰ ਕੇ, ਗਰਮ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕੰਬਲ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੜੇ ਸੁਆਦ ਨਾਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦੇ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਨੇ ਵੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਹੱਸ ਕੇ ਗੱਲ ਸੁਣਾਦਿਆਂ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚ ਭੂਚਾਲ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਲਾਹੌਰ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕੇ।
ਤੇ ਗੱਲ ਇੰਜ ਹੋਈ ਸੀ…:
ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਕਸਬੇ ਵਰਗੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਵੈਦ ਹਕੀਮ ਵੀ। ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਉਦੋਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਵੀ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਨਾਗਰੀ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਪੰਡਤ ਤੇ ਮੌਲਵੀ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਲੇ ਤਾਂ ਵਹੀ ਖਾਤਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹਿਕਮਤ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਫਲਾਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਫਲਾਨੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।...ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆ ਵੜੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਮੁੰਡਾ ਮੰਗ ਲਿਆ। ਹਾਕਮ ਅੱਗੇ ਕਾਹਦਾ ਜ਼ੋਰ। ਪਰ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲੇ-ਕੋਹੀਂ ਦੂਰ ਸੀ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ। ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਵੀ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੀ-ਕੀ ਤਸੱਲੀਆਂ, ਭਰੋਸੇ ਦੁਆਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾ ਸਾਲ ਤਾਂ ਸੁੱਖਸਾਂਦ ਨਾਲ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਰਲਵੀਂ ਮਿਲਵੀਂ ਜਿਹੀ ਸੀ। ਵਿਚੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਵਿਚੇ ਉਰਦੂ ਤੇ ਵਿਚੇ ਹੀ ਦੇਸੀ ਜਿਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਜਦੋਂ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੀ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਆਇਆ—ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ—ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਿਟਰ ਗਏ। ਭਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਵੀ ਕਦੇ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਏ?
ਉਹ ਲਾਹੌਰੋਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵੀਹ ਕੋਹ ਮਗਰ ਜਾ ਕੇ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਉਣ ਉੱਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਅਜੀਬ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਨੇ। ਲੋਕ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੇ ਪੈਸਾ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਦੋਂ ਹਾਲਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੜਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਸ਼ਰਤਾਂ ਰੱਖੀਆਂ—ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਦੂਜੀ ਇਹ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੋਏਗਾ, ਉਹ ਉੱਥੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਏਗੀ ਉਹ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਈਆਂ।
ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਤੀਹ ਸਾਲ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਇਕ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਦੇ ਇੰਨਚਾਰਜ ਰਹੇ। ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਲੋਕੋਇਆਂ ਵੀ ਨਾ ਲੁਕ ਸਕੀ। ਕਿਸੇ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ।...ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮ ਤਕ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਘਰੇ ਗਏ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਇਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਸੰਦੂਕ ਵਿਚ ਵੱਖਰੇ ਰੱਖ ਛੱਡੇ ਸਨ। ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮਾਂਜ ਧੋ ਕੇ ਸੰਭਾਲ ਦਿੰਦੀ, ਕਹਾਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਣ ਦਿੰਦੀ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਅਣਬਣ ਹੋਈ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਏਥੋਂ ਤਕ ਗੁੱਸੇ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਵਿਗੜ ਗਏ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਟੁੱਟੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵਾਪਰੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸਨ, ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ! ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਰਾਤ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕੇ।
ਗੱਲ ਇੰਜ ਵਾਪਰੀ ਸੀ ਕਿ—
ਤਾਲੀਮ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਤਾਂ ਮਿਸ਼ਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਰਾਇਮਰੀ ਪਾਸ ਵੀ ਟਾਵੇਂ-ਟਾਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਇੰਟਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਆਪ ਵੀ ਬੜੇ ਲਾਇਕ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਨ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਦਾਖਲਾ ਤਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਦਾਦਾ ਜੀ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਗਏ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਥਾਈਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਫੇਰ ਇਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਵੀਹ ਇੱਕੀ ਸਾਲ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹੇ। ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ੈਰ-ਖ਼ੁਆਹ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਬਣ ਗਏ।
ਸਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਜ਼ਾਦੇ ਦੀ ਬਜਾਏ 'ਰਾਏਜ਼ਾਦੇ' ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਵੀ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਸਾਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ। ਟੋਡੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਦਰ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਹਾਂ ਟੋਡੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਸਾਂ। ਗੱਲ ਬਸ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਖਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ ਉਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਮਸਾਂ ਪੰਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾਜੀ ਉਦੋਂ ਕੋਈ ਪੈਂਹਠ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਉਦੋਂ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਟ-ਪਤਲੂਨ ਪਾਉਂਦੇ ਤੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਲਵਾਰ ਕੋਟ ਪਾ ਕੇ ਨਕਟਾਈ ਲਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਟੋਪ ਵੀ ਉੱਤੇ ਲੈਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਬਣਨ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਦਾਵਤਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਬਿਟਰ ਗਏ। ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਕੁਰਸੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਾਹਿਬ, ਪੁਲਿਸ ਕਪਤਾਨ ਸਾਹਿਬ, ਸਿਵਲ ਸਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਖ਼ਿਤਾਬ ਯਾਫ਼ਤਾ ਤਬਕੇ ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਰਾਈਸਾਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਮਾਸ, ਆਂਡੇ ਤੇ ਮੱਛੀ ਖਾਧੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਉਹ ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਖ਼ਬਰੇ ਆਖ਼ਰੀ ਵੇਰ ਤਾਂਗੇ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਆ ਗਏ। ਤੇ ਫੇਰ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਭਾਂਡੇ ਵੱਖਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਦੇ-ਭੁੱਲੇ ਭਟਕੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੀਨੀ ਦੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ-ਚਿੱਟੀਆਂ ਰਕਾਬੀਆਂ ਤੇ ਕੱਚ ਕੇ ਗ਼ਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਦਾਦੀ ਜੀ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਜੱਦੀ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਵੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਰੀਤ ਜੋ ਸੀ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਾਧਾਰਨ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦਾਦਾ ਜੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਦ ਉੱਤੇ ਅੜ ਗਏ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇੰਟਰ ਵਿਚੋਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਦ ਛੱਡਣੀ ਪਈ। ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਐਫ.ਸੀ. ਕਾਲੇਜ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜਾ ਸਦਾ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਕਾਲਜ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚ ਧੁੰਮ ਪੈ ਗਈ—ਆਖ਼ਰ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਟਕੇ ਸੇਰ ਵਿਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾਂ ਹੋਰ ਸੀ। ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗਵਰਨਰ ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਰਫ ਸਦਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਕਰ-ਕਮਲਾਂ ਨਾਲ ਡਿਗਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਹੱਥ ਵੀ ਮਿਲਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਕਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਆਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਦੀਪ ਮਾਲਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਬਤ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੋਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਈ.ਸੀ. ਐੱਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਾਲਕਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬੰਬਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਰੋਈ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਰਾਤ ਉਹ ਸੌਂ ਵੀ ਨਾ ਸਕੀ।
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਈ.ਸੀ.ਐਸ. ਤਾਂ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ, ਪਰ ਟੈਂਪਲ ਬਾਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਿਤਾਅ ਕੇ ਬਾਰ-ਐਅ-ਲਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਦਾਦਾ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਦੇ ਤਾਂ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਲਿਖਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਬੀ.ਏ. ਬਾਰ-ਐਟ-ਲਾ ਲਿਖਣਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲਦੇ। ਤੇ ਭਲਾ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਚੰਗੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦਾ, ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ, ਪੜਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਦੀ ਧਾਕ ਪੈ ਗਈ।
ਪਰ ਬੁਰਾ ਹੋਵੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਿ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਹੋਲੀ ਮਚਾ ਛੱਡੀ ਤੇ ਖੱਦਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨ ਕੇ ਫਲੈਕਸ ਦੇ ਬੂਟਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇਸੀ ਜੁੱਤੀ ਪਾ ਲਈ।
ਉਸ ਰਾਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸਾਡੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਸੌਂ ਸਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਜੱਜ ਬਣੇਗਾ, ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਮਾਈ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਪੈਸਾ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਹੈ ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਆਪਣੀ ਥਾਂ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨੁਕਤੇ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ...ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਪਰ ਲੋਕ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨੇ, ਜ਼ਿੰਦਾਬਦਾ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਕੋਠੀ ਨਹੀਂ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੀ ਜੱਦੀ ਪੁਸ਼ਤੀ ਹਵੇਲੀ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ਰਨ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਿਰ ਫਿਰੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਡੀ ਦਾਦੀ ਬੈਠਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ ਪਰ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪੱਖੀ ਝੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਸਿਆਲ ਵਿਚ ਗਰਮ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗ਼ਲਾਸ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਕਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆ ਸਕੇ।
ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕੋਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੀ। ਦਾਦਾ ਜੀ ਦਾ ਰਸੂਖ਼ ਸਦਕਾ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇੰਟਰ ਕਾ ਕਾਲਜ ਸੀ ਤੇ ਜੇ ਹੁਣ ਉਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਬੱਚੇ ਉਸ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਨਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸ ਨੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸੀ? ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਿਮਲੇ ਜਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਕ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਤੇ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਹੋਏ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਸਦਕਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਇੰਟਰ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤਾਂ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਿਰੇ ਵਕੀਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੀਡਰ ਵੀ ਸਨ, ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਵਲਾਇਤ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਤਜ਼ੁਰਬਾ ਸੀ। ਇਕ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਲੈਕਚਰਰਸ਼ਿਪ ਮਿਲ ਗਈ। ਪੜ੍ਹਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਉਂਜ ਘਰ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ। ਲਗਦੇ ਹੱਥ ਡਾਕਟਰੇਟ ਵੀ ਕਰ ਲਈ। ਨੌਕਰੀ ਮਨ ਭਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੀ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਚੋਖੀ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਸਾਡੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਾਪਰ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਰਾਤ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨਾ ਸੌਂ ਸਕੇ।
ਗੱਲ ਇੰਜ ਹੋਈ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਖਾਸੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਂਜ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੀਆਂ, ਆਮ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗੇ...ਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਿਆਸਤ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਫੇਰ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਬਣਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਜ਼ਾਦ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਪਰ ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਹੀਂ।''
'ਕੁੜੀਆਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਹ ਫਿਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਜੁਆਬ ਦਿਆਂਗਾ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੇ ਨੇ? ਬੜੇ ਮਾਣ-ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੇ, ਵੱਡਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪੁੱਛ-ਦੱਸ ਹੈ। ਤੇ ਸੁਣਿਐਂ ਇਸਦਾ ਪਿਓ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦਾ ਹੈਡਮਾਸਟਰ ਹੈ।'' ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਸ ਦਿਨ ਬੜੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਸਨ।
ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਦ ਉੱਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਪਲੇਠੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾ ਆਏ, ਸਿਰਫ ਮਾਤਾ ਜੀ ਆਏ, ਉਹਨਾਂ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ਼ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਮੁੰਡਾ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਕਿ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਸ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇਸ ਨੇ ਪ੍ਰੀਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ, ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ, ਕੁਢੱਬੇ ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੀ, ਸਿਗਰੇਟ ਪੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਦੇ ਦੇ ਲਾਡ ਪਿਆ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਗਾੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹਰ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਹੁਣ ਉਹ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ, ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਹੈ, ਪਰ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨੇ। ਵੇਲੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ, ਹੁਣ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਵਕਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਵਾਂ, ਜਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮੂੰਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਤੋੜ ਲਵਾਂ?
     --- --- ---

ਥਕਾਵਟ :

  

ਫੱਤੂ ਜੱਲਾਦ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਹਰ ਥਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੌੜੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਇਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਫਾਹੇ ਲੱਗਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜੱਲਾਦ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦਾ, ਯਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ 'ਜੀ ਆਇਆਂ' ਆਖਿਆ ਹੈ? ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਲੱਥੀ ਚੜ੍ਹੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੰਜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਕਦਮ ਮਨਹੂਸ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਨਹੂਸੀਅਤ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਉਸ ਨੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਫਾਹੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਫਾਂਸੀ ਘਰ ਦੇ ਫੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਸੀ—ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉਸ ਦਾ ਰਿਜ਼ਕ...।
ਜੇਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਖੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਵੀ ਅੱਪੜੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਹਾਯੋਗੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਟਉਂਦਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਹ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਬੜਾ ਛੋਟਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਸਿੱਧੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਅੱਧ ਬੁਝੇ ਲੈਂਪ ਦੀ ਬੱਤੀ ਉੱਚੀ ਕਰਕੇ ਬੀੜੀ ਲੈਂਪ ਦੀ ਲਾਟ ਨਾਲ ਸੁਲਗਾਈ। ਖੰਘਿਆ, ਥੁੱਕਿਆ ਤੇ ਖੂਹ ਵਰਗੀ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਲੰਮਾਂ ਪੈ ਗਿਆ। ਲੈਂਪ ਦੀ ਮੱਧਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਚਾਨਣ ਵਾਂਗ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗੇ।
ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਯਮਦੂਤ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੌਤ ਵਰਗੀ ਭਿਆਨਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਹਰਕਾਰਾ, ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਯਕਦੂਤ ਸੀ? ਲੋਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਪਏ ਕਹਿਣ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੇਟ ਕਾਰਨ ਜੱਲਾਦ ਹੈ, ਮਨ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਹਊਕਾ ਜਿਹਾ ਲਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਇੰਜ ਜਨਮ-ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਉਹ ਅਠਵੰਜਾ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣਾ ਉਸ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤੀ।
ਉਹ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਘਬਰਾ ਜਿਹਾ ਗਿਆ। ਜੇ ਇਹ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਰਹੀ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਏਗਾ ਕਿੱਥੇ? ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤਨ ਦੇ ਇਸ ਰੰਗੀਂ ਵੱਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਬਾਰ, ਨਾ ਬਾਲ ਨਾ ਬੱਚੇ, ਨਾ ਭੈਣ ਨਾ ਭਰਾ, ਨਾ ਮਾਂ ਨਾ ਪਿਓ—ਬਸ, ਦਮ ਦਾ ਦਮ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੀੜੀ ਦਾ ਇਸ ਸੂਟਾ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੀਹਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਏ ਉਹੀਓ ਵੇਖੂ! ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗਿਆਨ ਸੀ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸੀ, ਜੱਲਾਦ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਦਰ, ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੜਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਸ, ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਰਾਮ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੇ ਅੱਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਧਾ ਨਾਂ ਜਪਦੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਰੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, ਕੀ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪਾਪੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਰੱਬ ਬਖਸ਼ ਦਵੇਗਾ! ਉਸ ਨੇ ਬੀੜੀ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸੂਟਾ ਲਾ ਕੇ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕਿਆ, ਅੱਧ ਬੁਝਿਆ ਲੈਂਪ ਫੜਫੜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮੈਲੀ ਜਿਹੀ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਹ-ਪਚਵੰਜਾ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਜੇਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਬ ਦੇ ਘਰ ਝਾੜੂ ਦੇਣ 'ਤੇ ਨੌਕਰ ਸੀ। ਸਾਹਬ ਅੰਗਰੇਜ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਜੱਲਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇਸ ਕੰਮ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਹਬ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਮਾਨਵ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਹਬ ਨੇ ਕੁਝ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ, ਕੁਝ ਡਰਾ-ਧਮਕਾ ਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਪਿਆਰ-ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਹੀ ਲਿਆ। ਫੱਤੂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਦੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਿਓ, ਪਹਿਲੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਕੇ ਜੇਲੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਸਦਾ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਾਤਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਤਲ ਸਰਕਾਰੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪਾਪੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਸੋ ਫੱਤੂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਜਿਉਂਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਯਤੀਮ ਪੁੱਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, 'ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਕੋਈ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੀ।'
ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜ ਪਿਆ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੱਲਾਦ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਜਨਮ ਦੇ ਕਰਮ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਜੂਨ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਗੇ? ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਹਨੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜ ਰੂਹਾਂ ਫੜਫੜਾਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵੜ ਆਈਆਂ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, 'ਫੱਤੂ! ਸਾਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਏਂ?'
ਲੈਂਪ ਦੀ ਬੱਤੀ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮਾਂ 'ਤੇ ਸੀ। ਚਿਮਨੀ ਕਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਬੱਤੀ ਉੱਚੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ ਪਰ ਉਹ ਭੱਕ-ਭੱਕ ਕਰਕੇ ਬੁਝ ਗਈ। ਫੱਤੂ ਪਸੀਨੋ-ਪਸੀਨੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਤੀਲੀ ਬਾਲੀ। ਬੱਤੀ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਬੀੜੀ ਲਾਈ ਤੇ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਨੱਕ ਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਨੂੰ ਧੂਣੀ ਦੇ ਕੇ ਨਸਾ ਦੇਦਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ।
ਉਸ ਨੂੰ ਬੜੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਖੰਘ ਛਿੜ ਪਈ। ਅੱਖਾਂ ਤਾੜੇ ਲੱਗ ਗਈਆਂ। ਖੰਘਾਰ ਕੰਧ 'ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਹੋ ਕੇ ਫੇਰ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ।
ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਫਾਸੀ ਲਾਉਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਦੀ ਸੰਘੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠ ਹੀ ਘੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਰੋਪ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਅਬਲਾ ਉੱਤੇ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਵੇ।
ਪਰ ਉਸ ਪੰਡਤ ਨੇ ਇਨਸਾਫ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣਾ ਜੁਰਮ ਮੰਨਿਆਂ ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਉਪਰ ਬੜੇ ਤੇਜਸਵੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਫੱਤੂ ਦਾ ਹੱਥ ਰੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕੰਬਿਆ ਪਰ ਉਸ ਜਵਾਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਫੱਤੂ, ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਪਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਤੁੱਛ ਜਿਹਾ ਦੂਤ ਏਂ। ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਕਰਮ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣ ਦੇ। ਮੈਂ ਉਸ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਮਿਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰਾ ਕਰਮ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿਸਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ਜਿਸ ਦੇ ਰੋਏਂ ਰੋਏਂ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰਨ ਹੋਏ ਪਾਪ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ।' ਫੱਤੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਜੱਲਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਮ-ਯੋਗੀ ਹੈ।
ਲੈਂਪ ਦੀ ਬੱਤੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਲੋਅ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਫੱਤੂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਲਈ ਹਿਲਜੁਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਫੇਰ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ—
ਇਸ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਹਿੱਸਾ ਏ...ਅੰਤ ਵੇਲੇ ਰੱਸਾ ਖਿੱਚਣਾ?! ਉਸ ਨੇ ਕਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਤਲ ਕਰੋ, ਮੇਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ? ਲੋਕੀ ਖ਼ੂਨ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਪੁਲਸ ਫੜਦੀ ਏ। ਅਦਾਲਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਸਾਰਾ ਨਾਟਕ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਪਰਦਾ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਸੱਦ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਘਿਰਣਾ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਕਿਉਂ...? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਝਿਆ।
ਫੱਤੂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਲੋਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਦਾ ਕੀੜਾ ਕਿਉਂ ਸਮਝਦੇ ਨੇ? ਉਹ ਵੀ ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਵਰਗਾ ਇਕ ਤੁੱਛ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੀ ਫਾਂਸੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਲਚ ਏ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸ਼ੌਕ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਕੰਮ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਤੇ ਰਹਿਮ ਵੀ ਆਵੇ ਤਾਂ ਰਹਿਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉੱਭਰੀ...ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਉਸ ਕਾਤਲ ਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਉਸ ਨੇ ਫਾਹਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਤੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਮੂਰਤ ਬਣੀ ਖਲੋਤੀ ਰਹੀ ਸੀ।
ਕਾਤਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਰੱਬਾ, ਮੇਰਾ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਏ।' ਤੇ ਫੇਰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਜੇ ਤੂੰ ਰੱਸਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਢਿੱਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬਚ ਜਾਵੇ।' ਉਹ ਬਿਟ-ਬਿਟ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਇਕ ਸ਼ਰਾਬੀ, ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਤੇ ਕਾਤਲ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਇਸ ਨਿਕੰਮੇ ਤੇ ਭੈੜੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ...ਉਹ ਆਪਣੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ, ਜਿਹੜਾ ਇਮਾਨਦਾਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਵੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਰੱਸਾ ਤਾਂ ਢਿੱਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਤੇਰਾ ਇਕੱਲਾ ਪੁੱਤਰ ਏ...ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਬਣਾ ਲੈ।' ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਬਿੱਛੂ ਨੇ ਡੰਗ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦਮ ਦੋ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈਆਂ।
ਫੱਤੂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਾਥਣ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਜੱਲਾਦ ਏ।' ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਹਿਰ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਦੇ ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀਂ ਵਾਪਸ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਵਕਤ ਕਿੰਨਾਂ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ—ਦਸ ਰੁਪਏ ਇਕ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਕਮੀਸ਼ਨ, ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੱਖਰੀ, ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਟੈਰਾਲੀਨ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਤੇ ਫਾਹਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਤਲ ਵਾਧੂ ਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਹੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੱਦਰ ਦੀ ਪਾਟੀ ਹੋਈ ਕਮੀਜ਼ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਆਪੂੰ ਹੀ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ—
"ਪੈਸਾ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਐ।'' ਤੇ ਆਪੇ ਹੀ ਸੋਚ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, 'ਨਹੀਂ।'
ਫੱਤੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੱਸਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਹੱਸਦਾ ਖੇਡਦਾ ਮੁੰਡਾ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸਤੇ ਜਾਨ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਵੀਹ ਇੱਕੀ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤਖ਼ਤੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਨਕਲਾਬ, ਜਿੰਦਾਬਾਦ!' ਰੱਸਾ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਫੱਤੂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਅੱਜ ਵੀ ਫੱਤੂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭੰਡਾਰ ਸੀ। ਲੋਕੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਓ ਅਮੀਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਫੱਤੂ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਟੋਏ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਮੁਰਦਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ 'ਠੀਕ-ਠਾਕ' ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲਟਕਦੇ ਪੈਰ, ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਧੋਤੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ...ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਿਛਾਂਹ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚੇ ਸਨ; ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫੱਤੂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ।
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਕਈ ਦਿਨ ਫੱਤੂ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਨਹੀਂ! ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਫੱਤੂ ਤੂੰ ਸੱਚੀਂ ਹੀ ਜੱਲਾਦ ਹੈਂ।
ਫੱਤੂ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਬੀੜੀ ਸੁਲਗਾਈ।
ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੱਤੂ ਉਸ ਦੀ ਸਮਾਧ 'ਤੇ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪੱਥਰਾਂ 'ਚੋਂ ਹੱਸਦਾ ਖੇਡਦਾ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਿਆ, 'ਫੱਤੂ ਤੇਰਾ ਕੀ ਹਾਲ ਐ? ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਾ ਸਮਝ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਮਰ ਆਂ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਮਰ ਸਕਦਾ ਤੇ ਏਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲੀਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਏ, ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਏ ਨਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪੈੜੀ ਤੂੰ ਹੀ ਪਾਰ ਕਰਾਈ ਸੀ...'
ਫੱਤੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤ੍ਰਿਪ-ਤ੍ਰਿਪ ਹੰਝੂ ਵਹਿ ਤੁਰੇ।
ਉਹ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ  ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਥਾਹ ਸਮੁੰਦਰ ਸਦਾ-ਸਦਾ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਰਮ-ਯੋਗੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਂਦਾ ਸੀ।
ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਉਡਾਨ, ਉਸ ਦੇ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਫਾਹੇ ਲਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਤਿੰਨ ਖ਼ੂਨ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ 'ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਲਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਉਲਟਾ ਦੇਣਾ। ਪੁੱਠੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਪੁੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ।

ਪਰ ਫੱਤੂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀ ਸੀ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਕੋਨੇ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਲੋਕੀ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਬਾਊ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, 'ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਫਾਹੇ ਦੇ ਕੇ ਆਇਆ ਏਂ ਉਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਇੱਛਾ ਕੀ ਸੀ?' ਫੱਤੂ ਨੂੰ ਇਸ ਫਜ਼ੂਲ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਊ ਨੂੰ ਕੌੜੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, 'ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੈਨੂੰ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਕਿਉਂ, ਤਿਆਰ ਏਂ?' ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਾਊ ਬੜੀ ਦੇਰ ਨਿਗਾਹ ਟਿਕਾਅ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫੱਤੂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ, 'ਆਖ਼ਰੀ ਇੱਛਾ...'
ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਇੱਛਾ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਫੱਤੂ ਜੱਲਾਦ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਕੋਠੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਤਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਕਦਮ ਕੋਹਾਂ 'ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਮਿੰਟ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ...।
ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਰੱਬ ਦਾ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਬੇਹੂਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੇਗਾ। ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਇਹ ਪੁੱਛੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਵਕਤ ਤੋਂ ਇਕ ਮਿੰਟ ਉਪਰ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਏ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਜਿਵੇਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਘੰਟਾਘਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ।
ਤੇ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ਮ ਦੀ ਡੋਰੀ ਵਾਲੀ ਕਹਾਵਤ।
ਫੱਤੂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਲੋਕੀਂ ਮਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਨਰਮਾਈ ਲੱਭਦੇ ਨੇ। ਸਖ਼ਤ ਖੁਰਦਰਾ ਰੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਖ਼ੀਨਖਾਬ ਦੀਆਂ ਨਰਮ ਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਰੱਸੀਆਂ ਲੱਭਦੇ ਨੇ। ਜਿਵੇਂ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਬੱਚੇ ਦਾ ਝੂਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਡੋਰੀਆਂ ਨਾਲ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।...ਤੇ ਜੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਫੱਤੂ ਪੁੱਛੇ, 'ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਮੇਰੀ ਫਾਹਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਰੱਸੀ ਪਸੰਦ ਐ ਨਾ? ਇਹ ਇਮਪੋਰਟਡ ਐ,  ਮੈਂ ਬਲੈਕ ਵਿਚ ਲਈ ਸੀ।' ਫੱਤੂ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਾਕ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ।
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਵਹਿਮਮਈ ਤੇ ਪੁੱਠੀਆਂ-ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਕਿ ਜੇ ਤਖ਼ਤੇ ਦੀ ਚਿੱਪਰ ਤਾਵੀਜ਼ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਾ ਕੇ ਬਾਂਝ ਔਰਤ ਦੇ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦੈ। ਪਰ ਫੱਤੂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਰ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਤਖ਼ਤੇ ਨੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਰਗੇ ਜਵਾਨਾ ਦਾ (ਜਿਹੜੇ ਹਾਲੇ ਦਰਜਨਾ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ) ਜੀਵਨ ਖੋਹ ਲਿਆ, ਬਾਂਝ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦਾਤ ਕਿੰਜ ਦੇ ਸਕਦਾ ਐ !
ਰਾਤ ਅੱਧੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਬੀਤ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ ਦੇ ਘੜਿਆਲ ਨੇ ਦੋ ਵਜਾਏ। ਫੱਤੂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਬੜੇ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਫਾਂਸੀ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਪਰਖਣਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਉਸ ਮਦਾਰੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਕਰਤੱਬ ਯਾਦ ਸਨ। ਰਾਤ ਦੇ ਜਗਰਤੇ ਤੇ ਥਕਾਵਟ ਦਾ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਾਹਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬਸ ਇਹੀ ਕਿ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਬਣੇਗਾ...?
ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਫਿਲਮ ਵੇਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਜੱਲਾਦ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੇਖ ਕੇ ਫੱਤੂ ਨੂੰ ਹਾਸਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੜਾ ਉੱਚਾ-ਲੰਮਾਂ, ਮੋਟਾ-ਚੌੜਾ, ਕਾਲਾ, ਲਾਲ-ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਉਹ। ਫੱਤੂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਲੰਘਾ ਦੇਣ ਤਾਂ ਅੱਧੇ ਬੰਦੇ ਉਂਜ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ? ਫਿਲਮਾਂ ਵਾਲੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਰੰਗੀਨੀ ਭਾਲਦੇ ਨੇ।
ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਮੋਟੇ ਬਾਣੀਏਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਰ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕੋਠੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਜੇਲ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਫੱਤੂ ਇਸ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਲਟਕਾ ਦੇਅ। ਉਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ ਦੂਜੇ ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਜਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੁਰਦਾ ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਫਰੰਗੀ ਸਨ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਗਏ—ਦੇਸੀ ਦੀ ਕਿੱਥੇ ਮੰਨਦੇ। ਤੇ ਤੀਜਾ ਸੀ ਇਕ ਪਠਾਨ ਜਿਸ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਲਾਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਕਿੰਨੀ ਬਦਸੂਰਤ ਸੀ ਤੇ ਪਠਾਨ ਕਿੰਨਾ ਸੋਹਣਾ। ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਸਨ, ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਮਿਲ ਗਏ; ਮੌਤ ਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖਦੀ ਏ, ਨਾ ਬਦਸੂਰਤੀ।
ਫੱਤੂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ?
ਉਸ ਨੇ ਅੱਧ ਬੁਝੀ ਬੀੜੀ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਲਾਈ, ਸੁਲਗਾਈ ਤੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸੂਟਾ ਖਿੱਚਿਆ। ਖੰਘ ਕੇ ਖੰਘਾਰ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, 'ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਓ ਆ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।'
ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਫਾਹਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਾਰਸ ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਗੱਡੇ 'ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਲਿਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦਾ ਚੁੱਪਚਾਪ ਲੰਮਾਂ ਪੈਣਾ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਖੇਡ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਬੜੀ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਰੋਂਦੀ ਹੋਈ ਦਾਦੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਿਓ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕੋਲੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹਟਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਪੁੱਤ ਇਹ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਐ।' ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਨਹੀਂ ਬੇਬੇ, ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਥੋੜਾ ਈ ਐ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਦੇ ਵਾਲ ਐ।' ਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਾਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ।
ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਘੜਿਆਲ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਜਾ ਦਿੱਤੇ। ਬੱਤੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਫੱਤੂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੁਣ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਮੰਜੀ ਤੋਂ ਉਠਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਮਨ 'ਤੇ ਬੋਝ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ਫੱਤੂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਮੰਜੀ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ। ਕੋਠੜੀ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਫਰੋਲ-ਫਰਾਲ ਕੇ ਬੀੜੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਮਾਚਸ ਲੱਭਣ ਲੱਗਾ। ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀੜੀ ਲਾ ਲਈ। ਖੰਘਣ ਲਈ ਝੁਕਿਆ ਤਾਂ ਝੁਕਿਆ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।
ਲੈਂਪ ਵੀ ਫੜਫੜਾ ਕੇ ਬੁਝ ਗਿਆ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਤੜਕੇ ਇਕ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਜੇਲਰ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ, 'ਹਜ਼ੂਰ, ਫੱਤੂ ਮਰ ਗਿਆ।' ਜੇਲਰ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਕਿਹਾ, 'ਐਂ ਕਿਵੇਂ ਮਰ ਗਿਆ? ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ?' ਬੁੱਢੇ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜਨਾਬ ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮ ਨਹੀਂ।' ਜੇਲਰ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਜਾਗ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੂਰਖਪੁਣੇ 'ਤੇ ਪਛਤਾਇਆ। ਪਰ ਆਕੜ ਨਾ ਛੱਡੀ। ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, 'ਖ਼ੈਰ, ਉਸ ਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆ ਕੇ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਪਰ ਛੋਟੇ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਮਿਊਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਦੇਣ, ਇਕ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਟਿਕਾਣੇ ਲਾਉਣਾ ਏਂ।'
     ੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦

ਪੱਥਰ ਦੇ ਬੰਦੇ :

ਉਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਰੰਡੀ ਸੀ। ਵੇਸ਼ਵਾ ਦੀ ਧੀ ਵੇਸ਼ਵਾ।
ਤੇ ਉਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਮੁਜਰਿਮ ਸੀ—ਆਦੀ ਚੋਰ, ਸਧਿਆ ਹੋਇਆ ਜੇਬ ਕਤਰਾ ਤੇ ਹੰਢਿਆ ਹੋਇਆ ਧੰਦੇਬਾਜ਼। 
ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰਿਸਦੇ ਹੋਏ ਨਾਸੂਰ ਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਕੋਰੀ ਚਾਦਰ ਉੱਤੇ ਕਾਲੇ ਦਾਗ਼ ਸਨ। ਚੰਪਾ ਬਾਈ ਕੋਠੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦ ਵੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ। ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਗਾਹਕ ਉਹ ਚਾਹੇ ਮੁੰਡਾ-ਮਛੋਹਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਬੁੱਢਾ-ਠੇਰਾ, ਛੈਲ-ਬਾਂਕਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਬਦਸੂਰਤੀ ਦਾ ਪੁਤਲਾ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਾਸ ਰਿਆਇਤ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਬਾਂਕੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ, ਦਿਲ ਲੁਭਾਊ ਨਾਜ਼ -ਖਰੇ, ਸਭੋ ਕੁਝ ਉਸ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸਿਖ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੇ ਨਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਣ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖਾਨਦਾਨੀ ਕੋਠੇ ਵਾਲੀ ਸੀ।
ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਜੱਗੂ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਧਨੀ ਆਪ ਸੀ। ਉਸ ਧੰਦਾ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਆਪ ਈ ਸਿਖਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਭ ਵੱਲੋਂ ਫਿਟਦਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਖਲੋਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੇ ਫੇਰ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੇਬ ਕਟਣਾ, ਚੋਰੀ ਚਕਾਰੀ, ਅਫੀਮ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬਲੈਕ ਕਰਨੀ, ਛੁਰੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਫਸਾਦਾਂ ਦੇ ਦਿਨੀਂ ਅੱਗਾਂ ਲਾਉਣੀਆ, ਲੁੱਟਮਾਰ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਦਾਦਗੀਰੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਉਹ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਗੱਲ ਕੀ ਏਸ ਹਨੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦਾਅ-ਪੇਚ ਉਸ ਤੋਂ ਗੁੱਝਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਹੁਣ ਏਸ ਰਾਹ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਤਾਂ ਕੀ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਰਗੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਤਾਦ ਮੰਨ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ।
ਜੱਗੂ ਤੇ ਚੰਪਾ ਮਿਲੇ ਕਿਵੇਂ?
ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਏਸ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਸਖ਼ਤ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। ਪਰ ਹਾਂ, ਸਮਝੌਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਵੀ ਸਨ।
ਤੇ ਉਹ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀ ਸੀ?
ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ, ਇਕ ਰਾਤ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸ਼ਾਮ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸੁਖਦ ਮਿਲਾਪ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਸ ਰਾਤ ਜਾਂ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਜਿਨਸੀ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਝਣਾ ਬਹਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਰਖਦੇ-ਪਰਖਦੇ ਤੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਚਟਪਟੇ ਬਣਾ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ 'ਸ਼ਿਕਾਰ' ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਸਦਾ। ਉਹ ਹੱਸਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਝੰਜਲਾ ਉਠਦਾ। ਉਹ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਸਿਆ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ।
ਤੇ—
ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਨਾ ਉਹ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਦਿੰਦਾ ਪਰ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਇਕ ਅੱਧ ਗਜਰਾ ਤੇ ਕੁਝ ਚੂੜੀਆਂ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਸਤਾ ਜਿਹਾ ਦੁਪੱਟਾ ਜਾਂ ਸੁਰਮੇਂ ਦੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਤੇ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦੀ ਕੰਘੀ ਖਰੀਦ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਝੋਲੀ ਅੱਡ ਕੇ ਲੈ ਲੈਂਦੀ। ਪਰ ਚੰਪਾ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਸਿਰਫ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਲਈ ਸਾਂਭ ਛੱਡੀਆਂ ਸਨ, ਹੋਰ ਦਿਨੀਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਸੰਦੂਕ ਵਿਚ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।
ਨਿੱਤ-ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਭੜਕੀਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਲਿੱਪਾ-ਪੋਚੀ ਦੇ ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਵੀ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਾ ਪੈਣ ਦਿੰਦੀ।
ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਚੰਪਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਗੁੱਤ ਕਰਦੀ। ਮਾਂ, ਭੜੂਏ ਤੇ ਹੋਟਲ—ਜੋ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਸਨ, ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ। ਮੱਚੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ, ਬੇ-ਸੁਆਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਤੇ ਨਮਦੇ-ਹਲਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦਾਲ ਜਦ ਉਹ ਆਪਦੇ ਜੱਗੂ ਅੱਗੇ ਪਰੋਸਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਜ ਪੱਚਾਕੇ ਮਾਰ-ਮਾਰ, ਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਚਟ-ਚਟ ਕੇ ਖਾਂਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਖਾਣਾ ਉਹਨਾਂ ਹੋਟਲਾਂ ਦੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਸੁਆਦੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਕਦੇ ਭਾਰੀ ਜੇਬ ਕੱਟ ਕੇ ਜਾਂ ਅਫ਼ੀਮ ਸਪਲਾਹੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੜੇ ਠਾਠ ਤੇ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਖਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕ ਫਿਲਮ ਦੇਖੀ। ਜੱਗੂ ਨੇ ਟਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਪਰ ਕੁਝ ਏਸ ਧੁੜਕੂ ਨਾਲ ਕਿ ਕਿਤੇ ਜੇਬ ਹੀ ਨਾ ਕੱਟੀ ਜਾਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਟਿਕਟ-ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਐਨ ਉਪਰ ਇਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ—
 'ਜੇਬ ਕਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚੋ ।'
ਤੇ ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਚੰਪਾ ਕੁਝ ਇੰਜ ਸਿਮਟੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਓਪਰੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪੈ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਡਰ ਸੀ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਜਦ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਉਸ ਵਲ ਘੂਰ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਜਵਾਬੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੀ ਥਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਾਊ, ਲਾਲ ਭਾਅ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਆ ਗਈ।
ਫਿਲਮ ਘਰੇਲੂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਬੰਦਾ ਤੇ ਤੀਵੀਂ ਆਪਣਾ ਟੱਬਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਖਾਤਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਟਕਰ ਲੈਂਦੇ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਫਿਲਮ ਮੁਕਣ 'ਤੇ ਰਬ ਜਾਣੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸੱਪ ਸੁੰਘ ਗਿਆ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਜੱਗੂ ਨੇ ਕੋਈ ਗੀਤ ਗੁਣਗੁਣਾਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੰਪਾ ਨੇ ਹੀਰੋਇਣ ਬਾਰੇ ਟੀਕਾ-ਟਿਪਣੀ ਕੀਤੀ।
ਆਖ਼ਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਮਗਰੋਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ—
“ਜੱਗੂ !” ਚੰਪਾ ਇੰਜ ਬੋਲੀ ਜਿਵੇਂ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਬੋਲ ਨਾ ਹੋਵੇ।
“ਹੂੰ !” ਜੱਗੂ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਜਾਗਿਆ ਹੋਵੇ।
“ਚਲ, ਰਹਿਣ-ਦੇ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ।” ਚੰਪਾ ਦਾ ਮਨ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਬੁਝ ਗਿਆ।
ਜੱਗੂ ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੰਨ ਸੀ। ਉਸ ਕਰਾਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ—“ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੈ।”
“ਤੂੰ ਮਖੌਲ ਕਰੇਂਗਾ।” ਚੰਪਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਚਮਕ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਹੋਵੇ।   “ਤੇਰੀ ਸਹੁੰ ਨਹੀਂ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਮਿਹਰਬਾਨ ਆਸਰਾ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਉਹ ਬੱਚਾ ਸੀ ਨਾ? ਕੇਡਾ ਪਿਆਰਾ ਸੀ, ਗੋਭਲਾ ਜਿਹਾ—” ਚੰਪਾ ਇਕਦਮ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ।
“ਔਹ! ਉਹ ਬੱਚਾ।” ਜੱਗੂ ਜਿਵੇਂ ਚੰਪਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਰੀ ਰਾਹ ਉਹ ਗੁੰਮਸੁੰਮ ਤੁਰਦੇ ਰਹੇ।
ਉਸ ਰਾਤ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਖਹਿਬੜੇ, ਨਾ ਹੱਸੇ। ਬਸ ਬੈਠੇ ਰਹੇ, ਪਏ ਰਹੇ ਤੇ ਫੇਰ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕਈ ਘੰਟੇ ਇਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬੀਤ ਗਏ। ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਜੱਗੂ ਨੇ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਸੁੱਟਿਆ।
“ਚੰਪਾ !”
ਪਰ ਏਨਾ ਝੰਜੋੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੰਪਾ ਇੰਜ ਉਠੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੋਵੇ। ਜੱਗੂ ਨੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਲਿਆ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਗੱਲ ਏ।”
“ਕੀ?” ਚੰਪਾ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਗਈ।
“ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਹੰਸੇਂਗੀ।”
ਜੱਗੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਸੰਜੀਦਗੀ ਸੀ।
“ਤੇਰੀ ਸਹੁੰ ਨਹੀਂ।” ਤੇ ਐਤਕੀਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਜੱਗੂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ...:
“ਓਹ ਨੰਦੂ ਐ ਨਾ ?”
ਚੰਪਾ ਨੇ ਝੱਟ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਖਿੱਚ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਬਿੱਛੂ ਨੇ ਡੰਗ ਮਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਜੱਗੂ ਤਾੜ ਗਿਆ, ਉਹਨੇ ਮਿੱਠੀ ਝਿੜਕੀ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, “ਤੀਵੀਂ 'ਚ ਇਸੇ ਲਈ ਅਕਲ ਦੀ ਕਮੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਏ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਪਹਿਲੋਂ।”
“ਕਿਹੜਾ ਨੰਦੂ?” ਚੰਪਾ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਤਿਊੜੀ ਅਜੇ ਤਕ ਮਿਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। 
“ਨੌਕਰ ਏ ਕਿਸੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਦਾ।”
“ਹੋਏ—ਸਾਨੂੰ ਕੀ? ਤੂੰ ਵੀ ਕੀ ਕੁਵੇਲੇ ਦੀ ਭੈਰਵੀ ਛੇੜ ਬੈਠਾ ਏਂ।”
“ਬਈ ਉਸਨੇ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਜਾਣਾ ਏਂ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਏ। ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਉਸਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।” 
“ਤਾਂ ਤੂੰ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਪਾਉਣ ਜਾਏਗਾ?” ਚੰਪਾ ਨੇ ਚਿੜਾਉਣ ਖਾਤਰ ਕਿਹਾ।
“ਓਇ ਸਾਡੀ ਬਾਤ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਏ ਭਾਗਵਾਨੇ। ਸਾਡੀ ਜੀਭ ਤਾਂ ਚਾਕੂ ਹੋਈ।”
“ਤਾਂ ਡਰਾਏਂਗਾ ਕਿ?” ਚੰਪਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕੰਬਣੀ ਸੀ।
“ਓ ਨਹੀਂ ਬਈ। ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਕਿ ਉਸਨੇ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਵਾਹਵਾ ਸਾਰੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਕਰਨੀਂ ਏ। ਏਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਈ  ਹੋਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕੰਮ ਨੇ ਜੋ ਨੰਦੂ ਜਿਮੇਂ ਨੇ। ਨੰਦੂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਏਂ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਨਾ ਅਪੜੇ ਤਾਂ ਬਰਾਦਰੀ ਨੇ ਜਿਊਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ। ਪਿਓ ਉਸਦਾ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਏ। ਮਾਂ ਵਿਚਾਰੀ 'ਕੱਲੀ ਏ।”
ਜੱਗੂ ਇੰਜ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਪ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਡਰੋਂ ਸਹਿਮਿਆ-ਸਹਿਮਿਆ ਜਿਊਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਜੱਗੂ ਨੇ ਉਸੇ ਰੋਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ—
“ਨੰਦੂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ...”
ਉਹ ਬੋਲਦਿਆਂ ਬੋਲਦਿਆਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ। “ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਨੰਦੂ?” ਇਸ ਵਾਰੀ ਚੰਪਾ ਨੇ ਇੰਜ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਜਨਮ-ਜਨਮਾਂਤਰ ਦੀ ਨੰਦੂ, ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਤੀ ਦੀ ਸਿਆਣੂ ਹੋਵੇ।
ਜੱਗੂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਤੇ ਤੂੰ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹ ਅੱਠ ਕੁ ਦਿਨ ਘਰ ਭੁਗਤਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ...”
“ਭੁਗਤਾ ਦੇਈਏ ?” ਚੰਪਾ ਸਵਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ।
“ਇਉਂ,” ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੱਗੂ ਨੇ ਇਕ ਭਰਪੂਰ ਨਿਗਾਹ ਚੰਪਾ ਉਪਰ ਮਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਏ, “ਕਿ ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਦੋਵੇਂ ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ ਬਣ ਕੇ ਕੰਮ ਸਾਂਭ ਲਈਏ। ਇਕ ਹਫਤੇ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਐ ਸਾਰੀ।”
ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਉਮੀਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਚੰਪਾ ਦੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਦਤਾਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ।
ਲਾਲਾ ਖੁਸ਼ਬਖ਼ਸ਼ ਰਾਏ ਦੀ ਕੋਠੀ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰੇ ਸਨ। ਚੰਪਾ ਦੇ ਕੋਠੇ ਦੀ ਘੁਟਣ ਤੇ ਜੱਗੂ ਦੇ ਫੁਟਪਾਥ ਦਾ ਖੁਰਦਰਾਪਣ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ, ਹਾਂ ਨੰਦੂ ਦੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੱਖ-ਰਖਾ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ।
ਉਂਜ ਜੱਗੂ ਭਾਣੇ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ ਈ ਸੀ। “ਓਇ ਵੇਲਾ ਈ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਏ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਏ ਸਾਰੀ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।
“ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ, ਪਰ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁੱਤਾ ਵੀ ਪੂਛ ਮਾਰ ਕੇ ਥਾਂ ਸਾਫ ਕਰ ਲੈਂਦੈ।”
“ਕਰਦਾ ਹੋਊ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਬੂਹੇ ਕੋਲ ਖਲੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤਾਂ ਕਰ ਆਵਾਂ, ਜਿਹਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕਰਨੀ ਏਂ।” ਜੱਗੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗ ਸੀ।
“ਜ਼ਰਾ ਜਲਦੀ ਆਵੀਂ।” ਚੰਪਾ ਜਿਹੜੀ ਨੰਦੂ ਕੀ ਰਸੋਈ ਦੇਖ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਠੰਡੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਵਾਦ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦੈ।”
ਜੱਗੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਕੇ ਬੜੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਤੇ ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਦੁਆਨੀ ਦੇ ਬੈਂਗਨ, ਇਕ ਆਨੇ ਦੀ ਮੇਥੀ ਲੈਂਦਾ ਆਵਾਂ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿੰਨਾ ਹਰਾ ਧਨੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲ ਹਰੀ ਮਿਰਚ ਵੀ ਮੰਗ ਲਿਆਵਾਂ ਨਾ...”
“ਹਰਜ ਈ ਕੀ ਏ।” ਚੰਪਾ ਮਟਕ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਟੱਬਰ ਟੀਹਰ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ।”
ਜੱਗੂ ਨੇ ਗੱਲ ਦਾ ਸਵਾਦ ਮਾਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ...:
“ਜੋ ਹੁਕਮ ਸਰਕਾਰ।” ਤੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। “ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੀ,” ਚੰਪਾ ਨੇ ਇੰਜ 'ਵਾਜ ਮਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲੀ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ।
“ਜੀ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ 'ਜੀ' ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਸਿਮਟੀ ਹੋਈ  ਹੋਵੇ। ਤੇ ਫੇਰ ਭੌਂ ਕੇ ਬੜੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, “ਸੌ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਏ, ਪਿੱਛੋਂ 'ਵਾਜ ਨਾ ਮਾਰਿਆ ਕਰੋ।”
ਚੰਪਾ ਨੇ ਦੁਰ-ਬਲਾ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਲਾਈਆਂ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ...:
“ਹਾਂ, ਸੱਚ ਇਕ ਸੀਤਾ ਤੇ ਰਾਮ ਜੀ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਆਉਣਾ, ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਐ।”
ਵੱਡੀ ਰਾਤੀਂ ਜਦ ਜੱਗੂ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਚੰਪਾ ਜੋ ਲੈਂਪ ਬਾਲੀ ਰਸੋਈ ਦੀ ਦੇਹਲੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਉਹਦੀ ਰਾਹ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਊਂ ਝੱਟ ਦੇਣੇ ਉਠੀ ਜਿਵੇਂ ਬੜੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਸਹਾਰਾ ਲੁਆਉਣ ਦੀ ਆਦੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਫੇਰ ਗੁਟਕ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਭਲਾ ਏਨੇ ਲਟੇ-ਪਟੇ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪਈ ਸੀ।”
“ਲੋੜ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵੀ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ...” ਜੱਗੂ ਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਥਾਪੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਬਸ ਇਕੋ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।”
ਜੱਗੂ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ—
“ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ !”
“ਤੇਰੀ ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਚੂੰਢੀ ਭਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਹਟ ਪਰੇ।” ਚੰਪਾ ਸ਼ਰਮਾ ਗਈ, “ਤੈਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮਜ਼ਾਕ ਸੁਝਦੇ ਐ। ਕੋਈ ਦੇਖ ਲਏ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹੇ...”
“ਦੇਖ ਲਏ,” ਜੱਗੂ ਨੇ ਆਕੜ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਕੋਈ ਭਜਾ ਕੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆਇਆ।”
ਤੇ ਫੇਰ—
ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਚੇਤਾ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਨਾਟਕ ਹੈ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਬੁਝੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, “ਫੇਰ ਜੇਬ ਕੱਟੀ ਐ ਕਿਸੇ ਦੀ? ਸਵੇਰੇ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਜੇਬ 'ਚ ਮੋਰੀ ਵਾਲਾ ਪੈਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
“ਨਹੀਂ,” ਜੱਗੂ ਇਕ ਦਮ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ, “ਤੇਰਾ ਨੰਦੂ ਬੜਾ ਭਾਗਵਾਨ ਐ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਮਾਲਕ ਬੜੀ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੈ। ਮੈਂ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਗਿਆ ਤਾ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਈਏ ਕੱਢ ਕੇ ਫੜਾਏ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, “ਸੁਣਿਐ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਸਣੇ ਆਇਐਂ। ਰਾਸ਼ਨ ਪਾਣੀ ਲੈ ਆ, ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਏ ਤਾਂ ਦੱਸੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਦਾ ਏ, ਇੰਜ ਕੀਤਾ।”
ਚੰਪਾ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚ ਬੜਬੜਾਈ, “ਜੱਗੂ ਜੇ ਆਪਣਾ ਵੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਘਰ ਹੋਏ, ਤੂੰ ਨੌਕਰੀ ਕਰੇਂ, ਮੈਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਵਾਂ...”
ਜੱਗੂ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਥੱਕਿਆ-ਟੁੱਟਿਆ ਆਵਾਂ ਤੇ ਤੂੰ ਨਿਆਣੇ ਖਿਡਾਵੇਂ।”
“ਹਟ ਬੇਸ਼ਰਮ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ।” ਚੰਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੇ ਫੇਰ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਨਿਆਣੇ ਵੀ ਤਾਂ ਖਿਡਾਉਣੇ ਈ ਪੈਂਦੇ ਐ ਨਾ।”
ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਦੇ ਘਰ ਪਾਰਟੀ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਹਬ ਦੇ ਘਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤੱਕ ਹੁੱਲੜ ਮੱਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਜੱਗੂ ਤੇ ਚੰਪਾ ਲਈ ਇਹ ਬਹਾਰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ।
ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਬਸ ਰਾਏ ਸਾਹਬ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ ਸਾਹਬ, ਕੁੱਕੂ ਤੇ ਡੌਲੀ ਸਨ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਤੇ ਕਰਲਕ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬੀਬੀ ਘਰ ਆਈ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ।
ਤੇ ਹੁਣ ਰੱਬ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ।
ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਮਸਾਂ ਪੰਤਾਲੀ-ਪੰਜਾਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਕੰਧਾਰੀ ਅਨਾਰ ਵਾਂਗ ਦਗਦਾ ਰੰਗ, ਫਿਕਸੋ ਲਾ ਕੇ ਅਕੜਾਈਆਂ ਕੁੰਢੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਨਣ-ਪੱਚਰਨ ਦੀ ਖੂਬੀ ਕਰਕੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ ਦੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛੋ ਹੀ ਨਾ। ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਬਲਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਏਗੀ। ਇਸ ਉਮਰੇ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਿਓ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਕੁੱਕੂ ਚੌਵੀਆਂ ਤੀਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਕੁੱਕੂ ਹੀ ਸੀ, ਉਂਜ ਅਸ਼ੋਕ ਨਾਂ ਸੀ। ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਤੇ ਡਾਲੀ ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਅੱਜ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਐਮ.ਏ. ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅੱਗ ਸੀ, ਨਿਰਾ ਭਾਂਬੜ।
ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਾਸੇ ਸਨ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕੋਠੀਓਂ ਬਾਹਰ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਟੰਗਾ ਛੱਡਿਆ ਹੋਏ...:
 “ਦੁੱਖ-ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ।”
ਚੰਪਾ ਕੰਮ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਇੰਜ ਰੁੱਝੀ ਦਿਸਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਨੈਣ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ ਪਾਸੋਂ ਉਸਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ ਕਿ ਡਾਲੀ ਦਾ ਬਣਾ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਡਾਲੀ ਨੇ ਨੱਕ-ਬੁੱਲ੍ਹ ਵੱਟੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਮਰਾ ਮੈਕਸ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਪਰ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ...“ਆਪਣਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਕੁਝ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਿਧੜ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵੀ ਕਦੀ-ਕਦਾਈਂ ਫੱਬ ਉਠਦਾ ਏ।” ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਨ ਗਈ।
ਜਦੋਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਖਾਨਦਾਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਜੌਹਰ ਉਸ ਉਪਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਡਾਲੀ ਮੰਨ ਗਈ। ਡਾਲੀ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਨੇ ਲਗਭਗ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਹੀ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਜੱਗੂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਉਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਰਿਹਾ।
ਏਧਰ ਜੱਗੂ ਨੇ ਥਕਾਵਟ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਨਾ ਢੁੱਕੀਂ, ਵਿਹਲ ਨਹੀਂਓਂ।'
ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਜੁਟਿਆ ਕਿ ਬਸ ਪੁੱਛੋ ਨਾ। ਚਿੱਟੀ ਪੈਂਟ, ਕਾਲੇ ਬੂਟ, ਚਿੱਟੀ ਕਮੀਜ਼ ਤੇ ਕਾਲੀ ਟਾਈ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਫਬਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਿਸਜ਼ ਰਾਏ ਨੇ ਚੰਪਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਠੰਡੀ ਆਹ ਭਰੀ।
ਡਾਲੀ ਚਹਿਕ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਭੀੜੀਆਂ ਪੈਂਟਾ ਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਟਾਈਆਂ ਝੂਮ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਕੁੱਕੂ ਥਿਰਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਸਾੜ੍ਹੀਆਂ, ਸਲਵਾਰਾਂ, ਸਕਰਟਾਂ ਤੇ ਗਰਾਰੇ ਮਹਿਕ ਰਹੇ ਸਨ।
ਰਾਤ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਕਾਹਲੇ ਪੈਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਬਿਜਲੀ ਬੁਝ ਗਈ ਤਾਂ ਜੱਗੂ ਤੇ ਚੰਪਾ ਦੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖਾਨਿਓਂ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ, ਬਈ ਏਸ ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕੀਤੇ-ਕਰਾਏ ਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਗਿਆ ਹੋਊ।
ਆਪਣੀ ਡੱਬੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜੱਗੂ ਫਿਊਜ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਧਿਆ। 'ਚਟ' ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸੀਖ ਬਲੀ ਤਾਂ ਜੱਗੂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਰਾਬਰਟ ਸਾਹਬ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਾ ਚਾਨਣ ਦੇਖ ਕੇ ਠਠੰਬਰੇ ਪਰ ਮਿਸਜ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਖੁਮਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਜੱਗੂ ਵੱਲ ਕੁਝ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਤੱਕਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੰਬ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਦੋ ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਠਹਾਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਉਧਰ ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚਾਨਣ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਮਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਆਦੀ ਸਨ, ਚੰਪਾ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਥੱਕ ਗਈ ਏ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬੈਡ ਰੂਮ ਵਿਚ ਚਲ ਕੇ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲਏ।
ਤੇ...
ਚੰਪਾ ਇੰਜ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸੱਪ ਮੂਹਰੇ ਕੋਈ ਮਾੜੇ ਦਿਲ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸਿਲ-ਪੱਥਰ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਧੂ ਹੀ ਖੜਦੇ ਜੇ ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਜੱਗੂ ਉਸ ਨਾਲ ਨਾ ਆ ਟਕਰਾਉਂਦਾ।
“ਚੰਪਾ...ਚੰਪਾ...ਲੈ”
ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲਿਆ। ਰਾਏ ਸਾਹਬ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਕਾਬੂ ਸੀ, ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਉੱਥੋਂ ਖਿਸਕ ਗਏ। ਤੇ ਚੰਪਾ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਮੁੱਢ ਵਾਂਗ ਜੱਗੂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਢਹਿ ਪਈ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਆਈ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਨਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਮਸਤੀ ਸੀ। ਫਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਲਿਪਸਟਿਕ ਦੀ ਲਾਲੀ ਕੁਝ ਮੱਠੀ ਪੈ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਸੁਰਖ-ਸੁਰਖ ਚਟਾਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਪੈ ਗਏ ਸਨ।
ਘੜਿਆਲ ਨੇ ਇਕ ਦਾ ਘੰਟ ਵਜਾਇਆ ਤਾਂ 'ਟਾ-ਟਾ', 'ਬਾਏ-ਬਾਏ' ਦੀ ਕਾਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਜਿਹੀ ਮੱਚ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਦ-ਮਸਤ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਏ।
ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਰ-ਗਰਾਹਟ, ਸਕੂਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁੱਪੀ-ਚੀਰਵੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ 'ਸ਼ੁਭ-ਰਾਤਰੀ' ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਬਦ ਗੂੰਜ ਉਠੇ। ਚੰਪਾ ਤੇ ਜੱਗੂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਰਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਚੰਪਾ ਤੇ ਜੱਗੂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਏ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੁਆਟਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਇਕੋ ਗੱਲ ਹੀ ਸੋਚੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਦੋਵੇਂ।
ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੰਡੀ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਆਦੀ ਮੁਜਰਿਮ। ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕੋੜ੍ਹ ਤੇ ਕਲੰਕ ਸਨ। ਏਨਾਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਅੱਜ ਰਾਤ ਦੇ ਹੰਗਾਮੇ ਬਾਰੇ ਦੋਵੇਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਆਖਿਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲੋਂ ਏਨੇ ਨਿਆਰੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ। ਅੰਤ ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਚੰਪਾ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ...:
“ਥੱਕ ਗਿਆ ਕਿ?”
“ਥੱਕਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਹਾਂ ਹਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆਂ।” ਜੱਗੂ ਨੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਿਹਾ।
“ਹੂੰ...” ਚੰਪਾ ਨੇ ਇਕ ਲੰਬੀ ਹੂੰਗਰ ਮਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਈ ਹੋਵੇ। “ਮੈਂ ਹੁਣ ਸਮਝੀ ਆਂ ਕਿ ਬਈ ਸਾਡਾ ਰੰਡੀਆਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਿਉਂ ਮੰਦਾ ਪੈ ਗਿਆ ਏ?”
ਦੋਵੇਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਵੱਡਾਪਣ ਹੈ ਤਾਂ ਛੋਟਾਪਣ ਕੀ ਹੋਊ? ਪਰ ਇਹ ਪੰਝੀ ਸਾਲਾ ਬਦਮਾਸ਼ ਤੇ ਉਹ ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਤਨ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀ ਦੋਵੇਂ ਇਹ ਗੁੰਝਲ ਨਾ ਸੁਲਝਾ ਸਕੇ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਹੌਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਸੀ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਰਾਤੀਂ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੰਪਾ ਤੇ ਜੱਗੂ ਏਸ ਗਿਰਗਟ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਸਭ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਅਣਹੋਣੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਕੋਠੇ ਵਿਚ ਚੰਪਾ ਜਦ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਉਠਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੁਝ ਏਸ ਹੱਦ ਤਕ ਵੀਰਾਨ, ਬੇਰੰਗ ਤੇ ਫਿੱਕੀ-ਫਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬਿਸਤਰੇ ਤੇ ਪਈ ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਦੀ ਉਧੇੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।
ਤੇ...
ਜੱਗੂ ਦਾ ਦਿਲ ਇਕ ਮੁਜਰਮਾਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਫੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪਰ ਏਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨੌਕਰ, ਮਾਲਕ ਜਾਂ ਮਾਲਕਿਨ ਕਿਸੇ ਨੇ ਐਵੇਂ-ਮੁੱਚੀ ਵੀ ਉਸ ਰਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਛੇੜਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਉਪਰ ਇਕ ਬੋਝ ਜਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਚੰਪਾ ਨੇ ਸੁਤੇ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਜੱਗੂ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਜੱਗੂ, ਤੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਲਿਆਇਆ ਸੀ ਨਾ?”
“ਹਾਂ” ਜੱਗੂ ਨੇ ਟਾਂਡ ਉੱਤੇ ਪਈ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੀ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਦੀ ਜੋੜੀ ਉੱਤੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ।
“ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਮੂਹਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਨਾਲ ਇਕ ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਐ, ਚੈਨ ਜਿਹਾ ਮਿਲਦਾ ਐ।”
“ਤਾਂ ਫੇਰ?” ਜੱਗੂ ਦੀਆਂ ਬੇਚੈਨ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਚਮਕ ਜਿਹੀ ਆ ਗਈ।
“ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਐ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ ਨੂੰ ਕੱਢੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਵੇਖਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਲੋਭ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਤੇ...
ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਬਚਪਨ ਫੇਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਪਿਆ ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ ਦੀ ਰਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਚੌਪਾਈਆਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਉਸਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਹਾਣੀ ਦੁਹਰਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
“ਤਾਂ ਮਾਂ ਸੀਤਾ ਨੇ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਨਾਰੀ ਦਾ ਸਬਕ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ?”
“ਹਾਂ! ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ।”
ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਰਾਤ ਵਾਲਾ ਸਾਰਾ ਬੋਝ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੋਂ ਲੱਥ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਆ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਪਾਪ ਸਿਰਫ ਇਸ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਨੇ ਧੋ ਸੁੱਟੇ ਹੋਣ। ਤੇ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਤਸਵੀਰ ਵੱਲ ਉਠੇ ਤੇ ਸਿਰ ਝੁਕ ਗਏ। ਤੇ ਫੇਰ ਚੰਪਾ ਭੌਂ ਕੇ ਰਸੋਈ 'ਚੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਖੰਡ ਲੈ ਆਈ ਤੇ ਜੱਗੂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲੀ...:
“ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ।”
ਇਹ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਜੇ ਬਾਹਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਪਰ ਹੋਏ ਖੜਾਕ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਨਾ ਟੁੱਟਦੀ।
“ਮਾਲਕ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਪਏ ਐ।” ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।
... ... ...
ਜਗਮਗਾਉਂਦੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਾਫੀ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਬਈ ਆਹ, ਕੱਲ ਰਾਤ ਦਾ ਇਨਾਮ ਤੇ ਕੰਮ ਦੇ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਿਹਨਤਾਨਾ।”
“ਪਰ ਹਜ਼ੂਰ—” ਜੱਗੂ ਹਕਲਾਇਆ।
“ਪਰ ਵਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।” ਮਾਲਕ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਓਵੇਂ ਹੀ ਚਿਪਕੀ ਰਹੀ, “ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਨਾਮ ਵੱਖਰਾ ਦੇਵਾਂਗੇ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਤੇਰਾ ਏ। ਡਾਲੀ ਤੇ ਬੀਬੀ ਜੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੈਨ ਤੇ ਹਾਂ—” ਜੱਗੂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ, ਬਸ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ।
ਮਾਲਕ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਨਿਰਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਪਰਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਫੇਰ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੰਡਲ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਕੜਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਜ਼ਰਾ ਚੌਧਰੀ ਨਸੀਬ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਆਵੀਂ।” ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਾਰਾਂ ਇੰਚ ਲੰਮੇ ਫਲ ਦਾ ਬਟਨ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਈ ਜਾਹ, ਕਿਤੇ ਲੋੜ ਪੈ ਸਕਦੀ ਏ।”
ਹੁਣ ਪੁਰਾਣਾ ਜੱਗੂ ਜਾਗ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਮਾਲਕ, ਏਸ ਬੰਡਲ ਤੇ ਚਾਕੂ ਦਾ ਕੀ ਮੇਲ ਭਲਾ?” ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਬਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ, “ਮੈਥੋਂ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।”
“ਸਭ ਸਿਖ ਜਾਏਂਗਾ।” ਮਾਲਕ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ, “ਜੇ ਇਹ ਕੰਮ ਠੀਕ ਠਾਕ ਕਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਨੰਦੂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਥੋਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿਆਂਗੇ। ਜਿੱਥੇ ਏਨੇ ਖਾਂਦੇ ਐ, ਉੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸਹੀ।”
ਬੰਡਲ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਜੱਗੂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮਾਲਕ ਚਾਕੂ ਰੱਖ ਲਓ, ਅੱਜ ਇਕ ਕੰਮ ਤਾਂ ਨਿਪਟਾ ਲਵਾਂ।”
ਮਾਲਕ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਚਾਕੂ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਤੇ ਜੇਬ ਥਾਪੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਬੋਲੇ—
“ਡਰਪੋਕ...”
“ਡਰਪੋਕ,” ਜੱਗੂ ਬੜਬੜਾਇਆ ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਹਾਂ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਚੌਧਰੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਜੱਗੂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਨੰਦੂ ਨਾਲ ਵੀ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਮੇਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।
'ਤਾਂ ਇਹ ਨੰਦੂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਈ ਭਾਈਚਾਰੇ 'ਚੋਂ ਏ?' ਹਨੇਰੇ-ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਜੱਗੂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਇਹ ਮਾਲਕ ਤਾਂ ਲੰਡਿਆਂ ਦਾ ਖੁੰਡਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਬੰਡਲ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਟੋਹਿਆ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਤਜ਼ਰਬਾਕਾਰ ਉਂਗਲਾਂ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਘਟੋਘਟ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਮਾਲ ਹੋਣਾ ਹੈ।
ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਧੁੜਧੁੜੀ ਜਿਹੀ ਆਈ। 'ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਰਸੀਦ ਦਿੱਤੀ ਏ।' ਉਸਨੇ ਬੰਡਲ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਟੋਹਿਆ। 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਸੌਦੇ ਵਿਚੋਂ ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਕੁਲ ਸੌ ਰੁਪਏ ਈ ਤਾਂ ਕੱਢਿਆ ਏ ਮਿਹਰਬਾਨ ਮਾਲਕ ਨੇ—' ਤੇ ਸ਼ਬਦ 'ਮਿਹਰਬਾਨ' ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ਉਪਰੋਂ ਸੈਕੜੇ ਵਾਰੀ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। 'ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਬੰਗਲਿਆਂ ਦੀ ਆਨ ਬਾਨ ਤੇ ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਾਡੇ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਸੜਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ।' ਜੱਗੂ ਨੇ ਕੁਝ ਧਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਦਮ ਪਲਟ ਪਏ।
ਮਾਲਕ ਆਪਣੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ।
'ਹੋਏਗਾ ਕਿਤੇ।' ਜੱਗੂ ਨੇ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਚੰਪਾ ਕੋਲ ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ ਸੀ।
ਕੁਆਟਰ ਦਾ ਬਾਰ ਬੰਦ ਸੀ।
ਪਰ...
ਕੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੱਜਾ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਪੋਲੇ ਪੈਰੀਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਚੰਪਾ...ਉਹ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੋਲ ਸਹਿਮੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ।
ਤੇ ਮਾਲਕ...ਇਨ ਬਿਨ ਰਾਵਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਇਨਾਮ ਏਸ ਰਾਤ ਦੇਣ ਆਏ ਸਨ।
ਚੰਪਾ ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਗਾਹਕ ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦਾਅ-ਪੇਚ ਅਜ਼ਮਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਘਰੇਲੂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੋੜ ਸਕਦੀ। ਮਾਲਕ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਵਸ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਓਹੀ ਚਾਕੂ ਲਈ ਉਸ ਵਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਜੱਗੂ...”
ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਪਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਭੈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਉਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੋਵੇ।
“ਜੱਗੂ...।”
ਇਹ ਮਾਲਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ...ਡਰ ਤੇ ਰੋਅਬ ਦਾ ਮਿਲਗੋਭਾ ਜਿਹਾ।
“ਜੀ ਹਾਂ ਮੈਂ।” ਜੱਗੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਜਰਮਾਨਾ ਭਾਵ ਛਲਕਣ ਲੱਗੇ।
“ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਅ।”
ਮਾਲਕ ਨੇ ਚਾਕੂ ਦਾ ਫਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬ ਸਰਕਾਰ,” ਉਸਦੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗ ਸੀ, “ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਜਚਦਾ ਨਹੀਂ।”
ਉਕਾਬ ਜਿਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਤੇ ਚੀਤੇ ਵਰਗੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਜੋ ਉਸਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਇਕ ਗੁਣ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰੇ ਵਿਚ ਚਾਕੂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਜੱਗੂ ਨੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਚਾਕੂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਤੇ ਬੰਡਲ ਮਾਲਕ ਵੱਲ ਵਧਾ ਦੇ ਬੋਲਿਆ...:
“ਦੂਜੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਅੱਜ ਸਾਥੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿਚਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਬਦਾਸ਼ਾਹ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਬਈ ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦਾ ਇਕ ਮੋਹਰਾ ਹੀ ਆਂ।”
ਮਾਲਕ ਬੁੱਤ ਬਣੇ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੰਪਾ ਦਾ ਹੱਥ ਖਿਚ ਕੇ ਉਸ ਕਿਹਾ...:
“ਚੱਲ ਨੀ...ਮੈਂ ਤੇ ਤੂੰ ਤਾਂ ਰਾਮ ਤੇ ਸੀਤਾ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਕਦੀ ਨਾ ਲੱਭ ਸਕੇ।” ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਮਾਲਕ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਪਰ...ਰਾਵਣਾ ਦੀ ਅੱਜ ਵੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ।”
   --- --- ---